بررسی اثر عوامل بوم شناختی، اقتصادی- اجتماعی و مدیریتی بر تنوع زیستی کشاورزی ایران

حفاظت و بهبود وضعیت تنوع زیستی یکی از مفاهیمی است که امروزه به عنوان پایه و زیرساخت در بحث توسعه پایدار مطرح می‏باشد. همزمان با رشد جمعیت و نیاز روز افزون به تولید غذا، بخشی از تنوع زیستی در بوم‏نظام‏های کشاورزی که تحت عنوان تنوع زیستی کشاورزی شناخته می‏شود با مخاطرات جدی روبرو شده است. تنوع زیستی کشاورزی که حاصل دو فرایند همزمان انتخاب طبیعی و اهلی سازی می‏باشد، می‏تواند انسان را در مسیر گذر از چالش‏های پیش روی بوم‏نظام‏های کشاورزی مانند تولید در شرایط تغییر اقلیم یاری نماید. امروزه توجه بیش از اندازه به جنبه‏های تولیدی، استفاده بیش از حد از نهاده‏های برون مزرعه‏ای و ارقام پر محصول، بدون در نظر گرفتن سایر کارکردهای بوم شناختی این بوم‏نظام‏ها، باعث شده تنوع زیستی کشاورزی با روند روبه کاهش در تمامی سطوح مواجه گردد. در این شرایط وجود یک برنامه جامع در راستای پایش تنوع زیستی کشاورزی و همچنین ارزیابی عوامل موثر بر آن ضروری می‏باشد. بر این اساس، این مطالعه با هدف بررسی تغییرات زمانی و مکانی تنوع گونه‏های زراعی و شناخت عوامل موثر بر آن در بوم‏نظام‏های کشاورزی 11 استان کشور به عنوان نمونه در بازه زمانی1381 الی 1390 صورت پذیرفت. در این مطالعه از روش مدلسازی معادلات ساختاری (sem) جهت ارزیابی عوامل موثر بر تغییرات تنوع زیستی در دو سطح آلفا (?) و بتا (?) استفاده گردید. جهت ارزیابی تغییرات مکانی تنوع زیستی کشاورزی در سطح آلفا از شاخص‏های تنوع زیستی در محدوه جغرافیایی 37 شهرستان و جهت ارزیابی زمانی آن در سطح بتا از شاخص‏های تنوع زیستی در کل محدوده این 11 استان‏ استفاده گردید. بر اساس مفروضات مطالعه، متغیرهای مشاهده شده در قالب گروه‏های عاملی و یا متغیرهای پنهان جغرافیایی، اقلیمی، مدیریتی، خاکی، اقتصادی- اجتماعی، کاربری اراضی، تغییرات کاربری، حمل و نقل و تغییر اقلیم تقسیم بندی شدند و اثر آنها بر روی تنوع زیستی گونه‏های زراعی پس از برازش مدل ساختاری محاسبه گردید. متغیرهایی که اثر آنها در گروه‏های عاملی مربوطه معنی‏دار برآورد نگردید، از مدل حذف شدند تا در نهایت مدلی با پایایی مناسب برازش داده شود. در این مطالعه، نتایج حاصل از ارزیابی تغییرات زمانی و مکانی تنوع زیستی کشور در هر دو سطح آلفا و بتا منفی و رو به کاهش بود. این نتایج نشان داد که مهمترین گروه اثر گذار بر تغییرات مکانی تنوع زیستی کشاورزی در سطح آلفا، گروه مربوط به متغیرهای اقلیمی بوده، در میان متغیرهای مشاهده شده در این گروه، بیشترین تفاوت از لحاظ تنوع گونه‏های زراعی، ناشی از تغییرات میزان تشعشع سالانه میان مناطق مختلف مورد بررسی در این مطالعه بود. همچنین مشخص گردید که روند نزولی تغییرات تنوع گونه‏های زراعی در مناطق شرقی کشور بیشتر از مناطق غربی بوده. ارزیابی‏های تغییرات زمانی تنوع زیستی کشاورزی نیز نشان داد که متغیرهای مربوط به گروه عوامل اقتصادی-اجتماعی بیشترین نقش را در کاهش شاخص‏های تنوع گونه‏های زراعی در سطح بتا داشتند. در نهایت مدل‏های ساختاری برازش داده شده، توانستند به ترتیب بیش از 60 درصد تغییرات مکانی و 70 درصد تغییرات زمانی تنوع گونه‏های زراعی در سطوح آلفا و بتا در این مطالعه را توجیه نمایند.